درباره موالی چیزهایی بسیار، آن هم از دیدگاههای مختلف – عربی، اسلامی و غربی – نوشته شده است، که البته محققان تحت تأثیر زمینه های فکری و سیاسی خودشان بوده اند و چه بسا برخی از آنان راجع به مشکلات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی موالی زیاده روی کرده اند؛ ما نیز از پژوهش در چنین موضوع مهمی استقبال می کنیم.
«ولاء» در جامعه ای قبیله ای که بر «تب» تأکید دارد پدید آمد. فرد بیگانه (خارجی)، نیازمند «شخص» یا «قبیله ای است که با «ولاء» به آنها بپیوندد. پیش از اسلام، ولاء نزد عرب شمال در قالب «تق» یا «جلف» یا «حمایت» و نزد عرب جنوب در قالب کشاورزی و زمین انجام می پذیرفت؛ یعنی قبیله زمینی داشت و به ازای پرداخت مقداری معین از محصول آن زمین، از دیگران در امر کشاورزی کمک می گرفت و آنان نیز به نوبه خود از حمایت آن قبیله برخوردار می شدند.
مفهوم «ولاء»، در اسلام نیز باقی ماند و چون عمربن خطاب، اسیر کردن عرب را ممنوع کرد، «ولاء» بر «مسلمانان غیر عرب» و واژه «خلیفه بر عرب اطلاق شد.
ولاء نخست برای آنانی به کار می رفت که مسلمان می شدند، به مراکز عربی می آمدند و به عرب ها می پیوستند، اما مسلمانانی که در آبادی های خود می ماندند…
